Laatst gaf ik een lezing voor een kleine groep mensen met kanker. Bij een aantal van hen was de ziekte uitgezaaid. We spraken over het leven op twee sporen: verder leven én de aangezegde dood. De volgende dag kreeg ik een beetje op mijn kop van één van de organisatoren. Ik had het woord ‘dood’ gebruikt, dat is zo hard. Die meneer was bang voor ellenlange klaagverhalen, hij wilde het wel een beetje gezellig houden en de mensen moesten met hoop naar huis gaan. En wij? We hebben een lijst gemaakt met dingen die je op kunnen beuren, die je weer in het leven trekken als je te veel bezig bent met het einde. Bovenaan de lijst staat humor, ook zwarte humor. Huisdieren zijn ook fijn, die vragen niks, die komen gewoon bij je zitten, dat troost. Afleiding scoorde ook goed, evenals in het hier en nu leven. Voor zover ik kon nagaan gingen mensen tevreden de deur uit. Zo onder elkaar is het fijn praten.
De reactie op mijn optreden heeft me wel aan het denken gezet. Over de dood wordt niet gepraat. Nog steeds niet. Mensen kunnen er gewoon niet zo goed mee omgaan. Ik heb er last van. Als ik zeg dat ik niet meer beter word, wat een heel zachte omschrijving is van een aangekondigde dood, dan vallen mensen stil of ze gooien er een aantal dooddoeners tegen aan: ze zijn zo knap tegenwoordig; ze vinden nog wel een nieuw medicijn; of - met stip - ik kan ook onder de bus komen. Net of praten over de dood die dood dichterbij haalt. Ons taalgebruik verhult en verzacht doodgaan heel goed: heengaan, ontslapen, verscheiden, bezwijken, Petrus een hand geven, de pijp uit gaan, hemelen, het hoekje omgaan, de laatste adem uitblazen, kastje wijlen gaan en het tijdelijke voor het eeuwige verwisselen.
Ik kon zelf ook nooit zo goed omgaan met de dood, nooit geleerd. Als kinderen werden wij natuurlijk met de dood geconfronteerd, maar dat was meer de dingen er om heen. We begroeven een dode vogel en het bidprentje van de vader van een vriendinnetje vond ik heel interessant. We praatten als kinderen onder elkaar over de boer die bij het sterfbed van zijn jongere broer van 90 zei: “Je verraadt me niet, hè daarboven?”. We bespraken net zo makkelijk het aantal hechtingen van kraamvrouwen. Ook daarbij hadden we geen idee waar het over ging.
Meer was het niet. We gingen niet mee naar begrafenissen. Toen ik een jaar of 5 was overleed mijn opa of oma bij ons in huis. Ik herinner me het geluid van een houten kist die met veel herrie naar binnen kwam. Of misschien er uit moest met een zware vracht. Maar geen woord over het overlijden van opa of oma. Toen mijn andere oma al overleden was, kregen we toch een sinterklaascadeautje van haar. Dat had mijn moeder natuurlijk al gekocht. Een schetsboek kreeg ik. Mijn vader gaf het, wat ik raar vond, omdat hij nooit zo close met ons was met zijn twee banen om ons te onderhouden en een opleiding te geven. Mijn moeder deed intussen de afwas in de keuken, de deur was dicht wat ook al raar was.
Er was wel een vrouw in ons dorp die blijkbaar vond dat kinderen met het volle leven geconfronteerd moesten worden. Ik herinner me de spierwitte borst die ze tevoorschijn haalde om de baby te voeden. Ik schrok me dood. Toen haar moeder slecht lag, nam ze me mee om, ja om wat eigenlijk? Afscheid te nemen? Ik wist niet wat ik zeggen moest, de oude vrouw ook niet. Ze lag stilletjes tussen de witte lakens met een ingevallen mond. Als ik er nu aan terugdenk, heeft die vrouw uit ons dorp een soort ontwikkelingswerk gedaan. Heel goed eigenlijk.
Auteur: Jannie Oskam, auteur, gastdocent, spreker en dubbele ervaringsdeskundige (gewerkt in de zorg en patiënt)
Jannie Oskam heeft uitgezaaide borstkanker en is ongeneeslijk ziek. Ze heeft twee boeken geschreven: Tussenland – over leven met de dood in je schoenen en Zo gaan we het doen! Samen beslissen bij borstkanker. Jannie heeft sociale wetenschappen gestudeerd, deelde eerder haar ervaringen als patiënt tegen de achtergrond van dertig jaar werken in de zorg tijdens een webinar en was te gast tijdens het congres Leven toevoegen aan de dagen in maart 2023. Onlangs verscheen het boek In gesprek over het leven en het einde, waaraan Jannie heeft meegewerkt.
Foto: I-Stock