Wat zie je aan iemand die stervende is? (met link naar gratis poster)

Het stervensproces loopt vaak via ongeveer dezelfde route: dit noemen we *'de final common pathway'*. Hoewel de tijdspanne waarin het stervensproces verloopt, van mens tot mens verschillen treden specifieke symptomen vaak op. Kennis over deze fysieke tekenen is belangrijk voor zorgverleners én voor naasten. Voor naasten kan bij voorbeeld het optreden van reutelen, slijmophoping achter in de keel, heel vervelend klinken, terwijl patienten daar geen last van hebben. Ook treden ademstops vaak op, ook deze onderbrekingen kunnen bij naasten leiden tot onrust, terwijl dit niet nodig is. Het Tijdschrift voor Verzorgenden bracht vlak voor de zomer in nauwe samenwerking met Carend een special uit over palliatieve zorg. Gast-hoofdredacteur van dat nummer, Sander de Hosson wilde graag een poster om zo meer kennis te verspreiden over het stervensproces. Op zijn verzoek wordt deze poster nu ook publiek gedeeld. De poster is bedoeld als onderwijsmateriaal in presentaties, e-learningen, nascholingen etc. Download [hier](https://www.tvvtotaal.nl/content/uploads/sites/8/2022/07/LauwConceptDesign_TVV_StervendeVrouw_poster_A3_def.pdf) de poster. Lees hier het hele [artikel](https://www.tvvtotaal.nl/gratis-poster-dit-zijn-de-kenmerken-van-een-stervend-lichaam/) van het Tijdschrift voor Verzorgenden. ----- **Column 'The Final Common Pathway'** *Wat de waarde blijkt van kennis over het stervensproces blijkt ook uit onderstaande column. * De vrouw is in paniek. Ze klampt zich aan me vast. ‘Dokter, hij stikt! Kom mee, hij stikt!’ Geschrokken loop ik achter haar aan, maar ik tref een andere situatie aan dan ik verwachtte. De man ligt heel rustig op zijn zij. Dan hoor ik waar ze op doelt: bij elke ademteug komt er een luid schurend geluid uit de diepte van zijn keel. ‘Dit is geen stikken, maar reutelen,’ stel ik. Ik ken dit symptoom maar al te goed, en de angst die het kan veroorzaken is op niets gestoeld. Reutelen (‘de doodsreutel’) is een veelvoorkomend symptoom in de laatste levensfase; het ontstaat doordat slijm zich verzamelt in de keelholte. Patiënten zijn niet goed meer in staat dit slijm op te hoesten door suffigheid en af- name van reflexen. Hoewel het voor de familie soms erg verontrustend is, duidt niets erop dat de patiënten er zelf hinder van ondervinden. Ze worden er niet benauwder van, en van stikken is al helemaal geen sprake. Zoals vaker bij gebeurtenissen in en rond het sterfbed is geruststelling op zijn plaats. Medicatie die het slijm indroogt, zoals atropinedruppeltjes of buscopan, behandelt vooral de familie. Uitzuigen is zinloos, belastend en mogelijk zelfs schadelijk. De aanloop naar de stervensfase verschilt per ziekte, maar deze verschillen vallen vrijwel weg als het stervensproces begint. Dit fenomeen wordt de "final common pathway" genoemd; doodgaan doen we grotendeels op dezelfde manier. Of een longontsteking de oorzaak is, een darmobstructie of een progressieve vorm van kanker, in de laatste dagen van het leven treedt onder invloed van verschillende stofjes bij elke stervende een vrijwel identieke kettingreactie op. Centraal hierbij staat de achteruitgang in hartfunctie, waardoor er zuurstoftekort ontstaat in vrijwel alle organen. Doordat het hart minder goed functioneert, daalt de bloeddruk en gaan mensen minder plassen. Ook wordt de huid bleker door de slechtere doorbloeding; dit is vaak goed te zien rond de neus, die tevens spitser wordt. Op de benen ontstaan karakteristieke verkleuringen, die van oudsher de onvriendelijke naam ‘lijkvlekken’ hebben. Door het zuurstoftekort in de hersenen raken mensen suffer en nemen de reflexen af. Uiteindelijk leidt dit zuurstoftekort in de hersenen tot een bijna klassiek kenmerk van doodgaan: de Cheyne-Stokes-ademhaling. Hierbij verloopt het ademen met horten en stoten, en vallen er steeds langere adempauzes. Net als bij reutelen heeft een patiënt hier eigenlijk geen last van, maar voor een familie kan ook dit behoorlijk schrikken zijn. Er is niets aan te doen en dat hoeft ook niet, afgezien van het uitgebreid voorlichten van de naasten. Al verlopen de reacties vrijwel identiek, de factor tijd kan verschillen. Soms volgen de gebeurtenissen elkaar razendsnel op en hebben een patiënt en zijn naasten nauwelijks tijd om afscheid te nemen, een andere keer neemt het lichaam alle tijd. De dood laat zich, behalve in het geval van euthanasie, niet controleren. Gelukkig maar. ‘Hier heeft de natuur de regie,’ vertel ik vaak aan naasten rond het bed. ‘Of God, zo u wil. In ieder geval is de regie niet meer in onze handen.’ En misschien is ze dat nooit geweest, bedenk ik soms wat cynisch. Uitleg en begeleiding vormen de essentie van zorg rond het sterfbed. Het is belangrijk alle eerdergenoemde symptomen te onderkennen en te duiden. Deze zorg is vaak een geraffineerd samenspel van teamwork, kennis, intuïtie en kunde. Het miskennen van de signalen die een stervend lichaam soms geeft, kan leiden tot onderbehandeling van wél belastende symptomen. Daarnaast kan ontoereikende informatie over het beloop van een sterfbed leiden tot onnodige angst over wat er gebeurt, zowel bij de patiënt als de familie. Uiteraard zal geen dokter erover twijfelen om krachtige medicijnen te geven als er toch belastende klachten als benauwdheid of pijn ontstaan. Maar gelukkig is dat lang niet altijd nodig. Ook bij hem niet. Als ik later terugkom zit de vrouw op een zwarte klapstoel naast het bed van haar stervende man. Haar grijze haardos hangt los om haar gezicht heen; het was mij aanvankelijk niet eens opgevallen, maar ze verontschuldigt zich ervoor. ‘Ik heb slecht geslapen.’ Vervolgens luistert zij zwijgend naar het zacht reutelende geluid van de ademhaling, die regelmatig even stokt. Gelukkig is er rust, denk ik. Rust bij naasten rond een sterfbed is minstens net zo belangrijk als een fatsoenlijk sterfbed voor de patiënt zelf. Goede uitleg over alles wat er rond het sterven gebeurt, is beslist geen detail, maar juist een cruciaal onderdeel van de stervensbegeleiding. ----- *Column:* Sander de Hosson *Technisch ontwerp poster:* Laura Bonné *Inhoudelijke redactie poster:* Sander de Hosson (Carend) en Rhijja Jansen (TvV)