Op 5 november 2025 organiseert Carend het Congres 'Zorg in de Stervensfase' in de Jaarbeurs Utrecht. Dit evenement biedt artsen, verpleegkundigen, vrijwilligers, studenten en alle geïnteresseerden de kans om alles te leren over zowel formele als informele zorg in de laatste levensfase. Het congres belicht nadrukkelijk alle vier de domeinen van palliatieve zorg, met dit jaar speciale aandacht voor rouw en nazorg met presentaties van Carlo Leget, Jacob van Wielink en Manu Keirse. Uiteraard is er veel aandacht voor medische interventies zoals palliatieve sedatie en begeleiding bij bewust stoppen met eten en drinken. Ook komt communicatie in de stervensfase en palliatieve zorg binnen de psychiatrie en verslavingszorg uitgebreid aan bod.
Enkele hoogtepunten in het programma zijn een plenaire lezing van filosoof Menno de Bree, een theater optreden van Claudia van Deudekom en Jurriaan Bles en een inleidende presentatie van intensivist Diederik Gommers over de 'Grenzen van de Geneeskunde'. Internist Eric Geijteman en longarts Sander de Hosson geven verdiepende colleges over de Zorg in de Stervensfase.
Mis dit belangrijke en geaccrediteerde congres niet! Je kan je via deze link inschrijven.
Tot 1 september 2025 profiteer je van een aanzienlijke vroegboekkorting en bedragen de kosten €299 (normaal €334). Studenten en vrijwilligers kunnen voor de helft van de prijs deelnemen.
Ochtendprogramma
09.15 uur – Opening
De dagvoorzitter opent het congres en introduceert het centrale thema: Zorg in de stervensfase. Hoe zorgen we ervoor dat mensen waardig en zonder onnodig lijden sterven? Welke dilemma’s spelen een rol in de dagelijkse praktijk? Een korte vooruitblik op het programma van de dag.
09.25 uur – Diederik Gommers | De grenzen van de geneeskunde
In de moderne geneeskunde kunnen we steeds meer, maar de vraag is: wanneer moeten we stoppen? Intensivist Diederik Gommers neemt ons mee in de ethische dilemma’s rond levensverlengende behandelingen en de grenzen van medische technologie. Hij bespreekt hoe zorgverleners en naasten worstelen met het besluit om niet meer te behandelen en wat dit betekent voor de patiënt. Hoe ga je om met druk van familieleden die ‘alles’ willen proberen? Wat betekent het begrip ‘waardig sterven’ in de medische praktijk? Een inspirerende en confronterende lezing over de realiteit van zorg in de laatste levensfase.
Diederik Gommers is intensivist en afdelingshoofd van de IC in Erasmus MC en was voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care en lid van het Outbreak Management Team (OMT) gedurende de coronacrisis.
10.00 uur Eric Geijteman | Zorg in de stervensfase
Wat is goede zorg in de laatste levensdagen? Hoe herken je als zorgverlener dat de stervensfase is aangebroken, en welke interventies zijn zinvol? Eric Geijteman, werkzaam als internist-oncoloog met als aandachtsgebied palliatieve zorg, bespreekt de belangrijkste symptomen in de stervensfase, zoals benauwdheid, pijn en onrust, en legt uit hoe je deze effectief kunt behandelen. Daarnaast gaat hij in op de rol van communicatie: hoe informeer je naasten en hoe betrek je hen bij de zorg? Ook praktische aspecten zoals medicamenteuze en niet-medicamenteuze interventies komen aan bod. Deze sessie biedt zowel theoretische inzichten als handvatten voor de praktijk.
Eric Geijteman is internist-oncoloog in het Erasmus MC in Rotterdam. Geijteman is in december 2018 gepromoveerd op het onderwerp ‘Decisions about medical treatment in the last phase of life’. Hij deed promotieonderzoek naar medicijngebruik en andere medische interventies in de laatste levensfase. In het blad Erasmus Magazine zei hij daarover: “De focus op genezing en levensverlenging staat een goede dood in de weg. Uit de literatuur blijkt al dat zorgverleners in de behandelstand staan en moeilijk de omslag maken naar patiënten met een beperkte levensverwachting. Aan de andere kant heb je patiënten die zich in de steek gelaten kunnen voelen als er wordt gestopt met medicijnen, alsof de handdoek in de ring wordt gegooid. Het is belangrijk om na te denken over hoe je dat gesprek met ze voert.
“Je kunt uitleggen dat stoppen met het medicijn ertoe kan leiden dat iemand minder moeite hoeft te doen om alle medicijnen in te nemen en dat er minder kans is op bijwerkingen. Datzelfde geldt voor andere medische interventies als echo’s, foto’s en (bloed)onderzoek. Je kunt juist ontzettend veel bieden door dingen niet te doen, hoop in een andere vorm geven. Niet op genezing, maar op bijvoorbeeld een goed einde.”
10.45 uur – Pauze
11.15 uur – Love Letters met Claudia van Deudekom en Jurriaan Bles
- Theatraal intermezzo met muziek en dans
Claudia en Jur hadden in 2011 samen de grootste lol en een onbezorgd leven. Claudia kreeg niet veel later te horen dat ze ongeneeslijk ziek was en niet lang meer had te leven. Jur nam een beslissing: hij stuurde Claudia een brief waarin hij openlijk sprak over haar dood en liet dit thema daarmee toe in hun vriendschap. Hun kijk op elkaar, de samenleving, het leven en de dood veranderde daarmee voorgoed. Niet alleen is dit theaterstuk een ode aan vriendschap maar ook aan een ieder die oprecht vraagt; ‘Hoe is het nu met je?’
Claudia van Deudekom is schrijver van 'Mijn kanker is een krokodil, hoe ik leerde leven door mijn naderende dood' en Jurriaan Bles is theatermaker van o.a. de voorstelling Doodvermoeiend.
12.00 uur – Carlo Leget | Verlieskunst: een nieuwe kijk op verlies en rouw.
Verlies en rouw horen onlosmakelijk bij het leven. Ze begeleiden ons tot in en na de palliatieve fase. Hoe kun je er dan het beste mee omgaan, en wat is de zin ervan? Carlo Leget schreef samen met de Deense psycholoog Mai-Britt Guldin het boek ‘Verlieskunst’ waarin ze een nieuwe integratieve benadering van verlies en rouw presenteren. Hierin gaat het om het leven bewust te leven en kracht te vinden om met onze situatie om te gaan. Bestaande rouwtheorieën zijn waardevol, maar kunnen nog meer betekenen wanneer ze geïntegreerd worden in een benadering die de lichamelijke, emotionele, cognitieve, sociale en spirituele dimensies samenbrengt. Rouw kan dan een venster worden waarmee we leren om te gaan met de grote vragen van het leven rond dood, vrijheid, isolement en zinloosheid.
Professor Carlo Leget is hoogleraar Zorgethiek aan de Universiteit voor Humanistiek, en auteur van vele boeken en wetenschappelijke artikelen over levenseinde, rouw en verlies. Met Mai-Britt Guldin richtte hij in 2022 het Centrum voor Rouw en Existentiële Waarden op.
Middagprogramma – Workshops (keuzeprogramma)
Workshop 1. Stervenszorg in de wijk – Jennifer Bergkamp
(doelgroep: verpleegkundigen, verzorgenden)
Steeds meer mensen willen thuis sterven, maar dit vraagt om een andere organisatie van zorg. Jennifer Bergkamp, verpleegkundig specialist palliatieve zorg, bespreekt hoe zorgverleners optimaal kunnen samenwerken met mantelzorgers en huisartsenzorg. Hoe bereid je naasten voor op de laatste levensfase? Wat zijn veelvoorkomende obstakels en hoe los je ze op? Deze workshop biedt praktische tips en handvatten voor het begeleiden van sterven in de thuissituatie.
Jennifer Bergkamp is wijkverpleegkundige bij Buurtzorg. Zij is landelijk actief en in de media actief om meer aandacht te vragen voor palliatieve zorg.
Workshop 2. Palliatieve zorg binnen de Psychiatrie en Verslavingszorg – Cathelijne Verboeket
(doelgroep: artsen, VS, PA, verpleegkundigen, verzorgenden, paramedici)
Mensen met psychiatrische aandoeningen en verslaving komen vaak laat in beeld bij de palliatieve zorg. Dit vraagt om een andere benadering en specifieke expertise.
Cathelijne Verboeket bespreekt de uitdagingen en ethische dilemma’s bij deze doelgroep. Hoe ga je om met patiënten die zorg vermijden of wantrouwen? Wat als er sprake is van cognitieve beperkingen of wisselende wilsbekwaamheid? Deze workshop biedt handvatten voor toegankelijke en passende palliatieve zorg.
Cathelijne Verboeket is verpleegkundig specialist bij het Leger de Heils. Zij publiceerde haar boek ‘Het Leven Loslaten’ in 2024 bij uitgeverij de Arbeiderspers.
Workshop 3. Update palliatieve sedatie – Sabine Netters
(doelgroep: artsen, VS, PA)
Palliatieve sedatie is een veelgebruikte interventie in de stervensfase, maar hoe pas je het correct toe? Wat zijn de nieuwste inzichten en richtlijnen? Sabine Netters, internist-oncoloog en expert palliatieve zorg, geeft een praktische update over indicaties, medicatie en monitoring. Ook bespreekt ze veelvoorkomende misverstanden en ethische dilemma’s. Deze workshop is ideaal voor zorgverleners die hun kennis over palliatieve sedatie willen verdiepen.
Sabine Netters is internist-oncoloog en expert palliatieve zorg in het Antoni van Leeuwenhoekziekenhuis. Zij is mede-oprichter van Carend.
Workshop 4. Rouw en nazorg – Manu Keirse
(doelgroep: iedereen)
Rouw begint al vóór het overlijden. Hoe kunnen zorgverleners naasten ondersteunen in het proces van afscheid nemen? Manu Keirse, klinisch psycholoog en rouwdeskundige, bespreekt de verschillende vormen van rouw en hoe deze zich uiten. Ook gaat hij in op de rol van zorgverleners na het overlijden: hoe bied je nazorg aan families? Welke praktische en emotionele aspecten spelen een rol? Een waardevolle workshop voor iedereen die met sterven en rouw te maken heeft.
Professor Manu Keirse is hoogleraar Rouw aan de Katholieke Universiteit Leuven en auteur van vele boeken over het onderwerp rouw en verlies.
Workshop 5. Zorg in de stervensfase – Sander de Hosson
(doelgroep: verpleegkundigen, verzorgenden, paramedici)
Welke symptomen passen bij sterven en bij welke symptomen moeten we wel ingrijpen en bij welke is dat niet nodig. Hoe herken je de stervensfase, en welke behandelingen zijn nog zinvol? In deze workshop neemt longarts Sander de Hosson de deelnemers mee in de praktijk van zorg in de stervensfase. Met casuïstiek en praktische adviezen biedt deze workshop verdieping voor zorgverleners die direct betrokken zijn bij stervenszorg.
Sander de Hosson is longarts in het Wilhelmina Ziekenhuis Assen en auteur van de boeken Slotcouplet en Leven Toevoegen aan de Dagen. Hij is mede-oprichter van Carend.
Workshop 6. Communicatie in de stervensfase – Liesbeth van Vliet en Olaf Geerse
(doelgroep: iedereen)
Communicatie rondom het levenseinde is vaak complex en emotioneel beladen. Hoe ga je als zorgverlener om met moeilijke gesprekken over sterven? Welke woorden gebruik je wel en welke liever niet?
Liesbeth van Vliet deelt inzichten uit wetenschappelijk onderzoek en praktijkervaringen. Ze bespreekt hoe je empathie toont, slecht nieuws overbrengt en omgaat met emoties van patiënten en naasten. Deelnemers krijgen concrete gespreksstrategieën aangereikt om moeilijke gesprekken beter te voeren.
Liesbeth van Vliet is psycholoog van achtergrond en werkt als universitair docent bij de afdeling Gezondheids-, Medische en Neuropsychologie van de Universiteit van Leiden.
Olaf Geerse promoveerde op het onderzoek naar “The impact of lung cancer: towards high-quality and patient-centered supportive care.” Hij is longarts i.o. bij Amsterdam UMC en daarnaast werkzaam als postdoc onderzoeker in de palliatieve zorg.
Workshop 7. Bewust Stoppen met Eten en Drinken – Floor Bols
(doelgroep: artsen, VS, PA, verpleegkundigen)
Sommige mensen kiezen ervoor om hun levenseinde te bespoedigen door bewust te stoppen met eten en drinken (BSTED). Hoe verloopt dit proces? Wat zijn de lichamelijke en psychische gevolgen? Welke voorlichting is van belang en wat is handig in de voorbereiding? Floor Bols bespreekt hoe zorgverleners dit proces op goede manier kunnen begeleiden, zowel voor de patiënt als de familie. Ook juridische en ethische aspecten komen aan bod.
Floor Bols is specialist ouderengeneeskunde en medisch coördinator van het Netwerk Palliatieve Zorg Midden-Brabant.
Workshop 8. Workshop Kracht van de verbinding in de laatste levenfase - Jakob van Wielink
(doelgroep: iedereen)
Jakob van Wielink verzorgt op het congres Zorg in de Stervensfase een inspirerende workshop over de kracht van verbinding in de laatste levensfase.
Hoe begeleid je iemand die afscheid neemt? Hoe blijf je aanwezig, als de pijn en het ongemak van verlies en rouw – van vroeger, nu en wat komen gaat – de ruimte vullen? En hoe vind je als zorgverlener zelf houvast in dat proces?
In deze sessie staan jij en de ander centraal. ‘Rouwen is leren landen in het leven’ zegt Van Wielink die laat zien hoe echte verbinding – met de patiënt, met naasten én met jezelf – de sleutel is tot zorg die zowel ‘caring’ als ‘daring’ is. Hij neemt je mee in de dynamiek van afscheid, rouw en betekenisgeving en laat je ervaren hoe jouw eigen veerkracht en aanwezigheid troost en groei kunnen bieden, juist in de kwetsbaarheid van het einde.
Jakob van Wielink is grondlegger van de toepassing van het secure base gedachtegoed in coaching, therapie en counseling. Hij is founding partner in De School voor Transitie te Huissen. Daarnaast is hij als faculty mentor verbonden aan het Portland Institute for Loss and Transition (VS).
Jakob werkt internationaal als executive coach voor leiders en hun teams en is opleider op het gebied van leiderschap, verlies en transitie. Jakob is onder meer co-auteur van de in 2025 verschenen herziene editie van het handboek ‘Professioneel begeleiden bij verlies’ en van ‘Het ambacht van de secure base coach. Transitie mogelijk maken.’
Afsluitende plenaire lezing
Menno de Bree – De illusie van maakbaarheid: omgaan met de grenzen van zorg
In de zorg voor mensen in de stervensfase worden we dagelijks geconfronteerd met onze grenzen: de grenzen van medische mogelijkheden, van onze eigen draagkracht en van de behoefte om lijden op te lossen. Maar hoe verhoudt de zorg zich tot een wereld waarin controle en maakbaarheid als ideaalbeelden worden gezien?
Filosoof Menno de Bree neemt ons in zijn afsluiting mee in een reflectie over de onvermijdelijkheid van het levenseinde en hoe we daarmee omgaan, zowel als zorgverleners als mensen. Hij stelt kritische vragen over de manier waarop we proberen het sterven te benaderen, vanuit protocollen, ethische richtlijnen en technologische ontwikkelingen. Is het mogelijk om te accepteren dat niet alles oplosbaar is? En hoe kunnen we betekenis vinden in zorg die niet gericht is op genezing, maar op aanwezig zijn?
Met zijn scherpe inzichten, confronterende eerlijkheid en een vleug humor biedt De Bree een filosofische blik op wat het betekent om sterfelijkheid te omarmen. Zijn lezing daagt uit tot nadenken en nodigt uit om de paradox van de zorg te erkennen: we willen helpen, maar soms is er niets meer te ‘doen’ behalve er zijn.
Menno de Bree (1974) is filosoof en bekend om zijn prikkelende en onorthodoxe kijk op werk, leven en zingeving. Hij was jarenlang docent medische ethiek en filosofie aan het UMCG en schrijft columns voor onder andere Het Financieele Dagblad. Hij geeft veelgevraagde lezingen over werkdruk, ethische dilemma’s en de grenzen van menselijk handelen.
Het congres vindt plaats van 09.00 tot 17.00 in Beatrixtheater Utrecht (Jaarbeurs). Inschrijven kan hier.